Konsekwencją postępu cywilizacyjnego Olesna na przełomie XIX i XX w. było rozwijające się szkolnictwo, w historię którego wpisała się również Katolicka Szkoła Powszechna powstała u progu XX w., w budynku której mieści się obecnie Publiczne Gimnazjum nr 1 im. Tadeusza Kościuszki obchodzące swój jubileusz. Przed jej pojawieniem się utworzono na terenie naszego miasta inne placówki oświatowe. Kadry pedagogiczne dla nowo powstających szkół kształtowały się w otwartej w 1873 r. dwu - i trzyletniej preparandzie (kurs przygotowawczy) i trzyletnim seminarium nauczycielskim, które w 1879 r. przeniesiono do budynku po koszarach wojskowych przy Seminarstrasse - obecnej ulicy Sądowej. Te formy kształcenia połączono w 1913 r. w sześcioklasowe seminarium, funkcjonujące do 1926 r. Królewskie Katolickie Seminarium Nauczycielskie było pierwszą placówką na Górnym Śląsku przygotowującą do pracy i studiów nauczycielskich. Równocześnie w 1922 r. otwarto nowoczesną "Szkołę Nadbudowaną" (Aufbauschule) - Państwową Szkołę Dokształcającą o programie gimnazjalnym. Lokum jej nadal znajdowało się w gmachu zlikwidowanego seminarium. Od 1932 r. zaczęto tworzyć tam Zreformowane Gimnazjum Realne, przekształcone od 1937 r. w Miejską Szkołę dla Chłopców im. gen. K. Hoefera ( Generał dywizji Karl Hoefer był przewodniczącym niemieckiej samoobrony Górnego Śląska w okresie plebiscytu i powstań śląskich). Zastąpiła ona od 1939 r. stopniowo likwidowane klasy szkoły nadbudowanej. Będąc zreformowanym gimnazjum realnym, pomimo nazwy pozostała nadal koedukacyjną. W latach 1861-1944 działała w Oleśnie Kupiecka Szkoła Dokształcająca, a od 1927 r. Szkoła Rolnicza i mieszcząca się w niej Szkoła Gospodarstwa Domowego dla Dziewcząt, usytuowana obok starostwa naprzeciwko cmentarza komunalnego. Jej zadaniem było szerzenie wiedzy rolniczej wśród młodzieży męskiej oraz przygotowanie dziewcząt do samodzielnego prowadzenia gospodarstwa domowego na wsi. Ponieważ nauka odbywała się systemem kursowym, przeważnie zimą, szkołę nazwano zimową.
Tradycje szkolnictwa wyznaniowego - katolickiego sięgają odległych czasów średniowiecza, a ewangelickiego II połowy XVIII stulecia. W 1793 r. otwarto w Oleśnie szkołę ewangelicką o wysokim poziomie nauczania. Swoich synów posyłali do niej nawet katolicy, m. in. uczył się w niej Felix Rendschmidt i Józef Lompa.
Katolicka szkoła funkcjonowała w naszym mieście od 1375 r. jako szkoła przyklasztorna założona przez kanoników regularnych laterańskich reguły św. Augustyna zwanych potocznie augustianami. Uczono w niej czytania i pisania po łacinie, religii, śpiewu kościelnego, podstaw liturgii - ministrantury. Założył ją przybyły z Wrocławia nowy oleski proboszcz o imieniu Thilo (1375-1396), co spotkało się z uznaniem ówczesnego biskupa wrocławskiego Przecława z Pogorzeli. Była zbudowana, podobnie jak inne domy w Oleśnie, z drewna i gliny, postawiona obok klasztoru, w miejscu, gdzie obecnie znajduje się apteka i sklep z rowerami przy ul Pieloka. Proboszcz Thilo, będący zarazem medykiem, w jej budynku przyjmował także chorych. Od 1764 r. wykładano w niej w języku niemieckim i polskim, a od 1765 r. uczono także rachunków. Na najstarszym, prawdopodobnie z 1766 r., zachowanym planie Olesna, sporządzonym przez niemieckiego rysownika, miedziorytnika, inżyniera i kronikarza F.B. Wernhera (1689-1778) zaznaczona została szkoła przy ulicy prowadzącej do ratusza na południe po prawej stronie, na miejscu dzisiejszego budynku PKO. Wzniesiona z pruskiego muru była otynkowana gliną.
W pierwszej połowie XIX w. powstała szkoła murowana, która od 1812 r. po pruskiej sekularyzacji konwentu kanoników regularnych stała się szkołą miejską. Po pożarze na Solnym Rynku dawnych budynków klasztornych, w których mieściła się wieloklasowa szkoła katolicka, urządzono szkołę na Wielkim Przedmieściu. Nową szkołę katolicką zbudowano w 1903 r. przy ówczesnej Banhofstrasse - Dworcowej/Pieloka. Powstała ona w sąsiedztwie niewielkiego, drewnianego kościółka Ciała Chrystusowego, na miejscu którego stoi obecny kościół parafialny. Za jej podwórzem mieściły się zabudowania oleskiego garnizonu i domu parafialnego z biblioteką Boromeuszów. Bardzo zasłużony dla miasta burmistrz Eugen Kasperowski wyraził zgodę na użycie do jej budowy średniowiecznych cegieł z rozebranego muru miejskiego. Tak w 1903 r. postawiono Katolicką Szkołę Powszechną (Ludowa) - Katholische Volksschule, w której mieści się obecne Gimnajum nr 1 im. Tadeusza Kościuszki. Powstała w okresie Cesarstwa Niemieckiego, rozwijała swoją działalność w okresie Republiki Weimarskiej w latach 1919- 1933, zaś ostatni jej okres przypadł na czasy narodowego socjalizmu III Rzeszy Niemieckiej. Szkoła zastępcza tej nowo wybudowanej szkoły katolickiej znajdowała się w budynku przy ówczesnej Schulstrasse/J. Lompy. Usytuowana obok poczty była potocznie nazywana "Szkołą pocztową". Uczyły się w niej klasy niemieszczące się w budynku na ul. Dworcowej.
Grono pedagogiczne Katolickiej Szkoły Powszechnej stanowiło swoiste środowisko intelektualne miasta, aktywnie uczestniczące w badaniach nad kulturą , historią , geografią i przyrodą swojej małej ojczyzny, o czym dobitnie świadczą publikacje na łamach oleskich przedwojennych periodyków.
Wieloletni rektor tej szkoły Piotr (Peter) Wonschik był autorem licznych artykułów na temat historii Olesna publikowanych na łamach lokalnego "Kalendarza Ziemi Oleskiej" - "Rosenberger Heimatkalender";, m.in.: "Das Rathaus in Rosenberg OS"- "Ratusz w Oleśnie" (1924 r.), "Geschichte der kolonie Walspek-Rosenheim" "Historia kolonii Walspek - Rosenheim" (1925 r.), "Geschichte der Rosenberger Schützengilde" - "Historia oleskiego bractwa kurkowego" (1924 r.), "Die Entstehung der Schützengilden in Schlesien" - "Powstanie bractw kurkowych na Śląsku" (1925r.), "Wie ich die Chronik meines Heimatortes verfasse" "Jak tworzyłem kronikę mojej ojczystej miejscowości" (1925 r.), "Zum 24. Juni (Johannistag)" - "O 24 czerwcu (Święcie św. Jana) (1924r.) "Bodenschutz - Schaft Nichtgelegenheiten", "Ochrona ziemi- okoliczności niesprzyjające" (1927), "Aus der Geschichte der Umgebung von Rosenberg" "Z historii okolic Olesna" (1928). "Eine urkunde, Rosenberger Handwerker betreffend vom Jahre 1854" ( 1938). Wonschik opracował w 1926 r. kronikę Olesna obejmującą lata 1821-1926 na podstawie dostępnych ówczesnych dokumentów urzędu miejskiego. Umieszczono ją 5.12.1931 r. wraz z bogatymi archiwaliami w wieży ratuszowej, która spłonęła w styczniu 1945 r. Kronika ta była drukowana w przedwojennych oleskich gazetach.
Oprócz rektora wśród grona nauczycielskiego na uwagę zasługują: Józef (Joseph) Langer, członek Partii Centrum, aresztowany w 1944 r. przez władze nazistowskie. Był autorem licznych artykułów o Oleśnie, m.in. "Ein Stuerregister vor 600 Jahre" "Rejestr podatkowy sprzed 600 laty", "999, 1163-1327, 1335-1526, 1742-1921, 1939" w "Rosenberger Heimatkalender -1942", "Olesno-przedsiębiorcze miasteczko nadgraniczne", "Drei Männer retten ihre Heimatstadt" "Trzech mężczyzn ratuje swoje miasto" w "Rosenberger Heimatkalender -1939 r.".
Janusz (Johannes) Dittmann o przezwisku "święty spokój" był absolwentem Seminarium Nauczycielskiego w Oleśnie, obok funkcji nauczyciela pełnił rolę współrektora. Uczył także w kupieckiej szkole zawodowej w Oleśnie. Był sumiennym muzykiem, jego zespół śpiewaczy uatrakcyjniał uroczystości szkolne. Pełnił także posługę organisty i śpiewał w chórze parafialnym.
Nauczyciel Komander był kierownikiem Powiatowego Archiwum Zdjęć mieszczącym się na ul. Banhofstrasse/Dworcowej. W latach narodowego socjalizmu archiwum miało obowiązek dostarczania propagandowego materiału fotograficznego dla Kalendarza Ziemi Oleskiej/ Rosenberger Heimatkalender. Wiele jego zdjęć i rektora Ersepke ilustruje strony wspomnianego kalendarza. W 1930 r. ukazał się na jego łamach artykuł Komandera:
"Tagung der Rosenberger Arbeitsgemeinschaft für Heimaterforschung" - "Zebranie oleskiej grupy roboczej zajmującej się badaniem regionu".
Witold Ranocha pisał wiersze "Ostdeutsche Grenzwacht" - "Wschodnioniemiecka straż graniczna", "Ihr Bauern das wär wirklich doch zum lachen, wenn ihr das Dorf nich könntet schöner machen" - "O gospodarze, to byłoby śmieszne, gdybyście nie mogli uczynić swojej wsi piękniejszą", "Für Muttes Geburtstag" - "Na urodziny Mamy", "Deutsche Jugend" - "Niemiecka Młodzież", także artykuły:"Ein Schönwalder Saisonhandwerker vor 150 Jahren" -"Sezonowy robotnik ze Świercza przed 150 laty", "Zweimal Mühlenbetrieb" - "Dwukrotnie o zakładach młynarskich" w "Rosenberger Heimatkalender -1939 r.".
Józef (Joseph) Stephan napisał artykuł "Himmelsfater" - "Ojciec niebieski" i wiersz "Waldwinternacht" - "Zimowa noc w lesie" wydane w "Rosenberger Heimatkalender - 1930 r.". Uczący w tej szkole panowie udzielali się także w męskim chórze wokalnym, którego kierownikami byli nauczyciele Proksch, potem Wonschik, następnie Witold Ranocha.
Model funkcjonowania ówczesnej szkoły przedstawiał się inaczej niż obecnie.
Rok szkolny zaczynał się 1 kwietnia. Dzieci w ten dzień otrzymywały markę na szczęcie. Pod koniec lat 20. XX w. markę zastąpiły tyty - rogi obfitości. Na pocz. XX w. przerwy w nauczaniu przypadały na okres Bożego Narodzenia - 10 dni, Wielkanoc - 12 dni, Zielonych Świąt - 6 dni i podczas ferii żniwnych oraz w okresie prac polowych - 42 dni. Nauczano j. niemieckiego, rachunków, religii, przyrody na którą składały się geografia, biologia i elementy fizyki, historii, gimnastyki, rysunków, śpiewu, gotowania i robót ręcznych dla dziewcząt oraz tzw. Heimatkunde -nauki o regionie. Bardzo dużą role w procesie ówczesnego nauczania odgrywał ten przedmiot będący połączeniem historii z geografią konkretnego regionu, dzięki któremu przekazywano idee niemieckiego wychowania patriotycznego. Na świadectwie ukończenia szkoły oprócz ocen z poszczególnych przedmiotów w skali od 1 - 6 i zachowania w skali od 1 - 5, znalazły się także noty za pilność, pracowitość oraz frekwencja. W 1924 r. zarządzeniem Ministra Oświaty powstały rady rodziców - Elternbeirat. Nadzór nad szkołami sprawował do 1918 r. Królewski Inspektorat Szkolny, później Powiatowy Inspektorat Szkolny przy ówczesnej ul. Dworcowej w Oleśnie. Inspektorami szkolnymi byli: Adler w 1911 r. przeniesiony do Kluczborka, Kruppa, od 1924 r. Dwucet - dyrektor Wyższej Szkoły Żeńskiej w Lublińcu.
Szkoły miały charakter wyznaniowy, były to szkoły katolickie i ewangelickie , które w 1939 r. zostały złączone w jedną szkołę podstawową. Także Katolicką Szkołę Powszechną przekształcono w Niemiecką Szkołę Narodową po włączeniu doń szkoły ewangelickiej. W czasach nazistowskich lekcje religii odbywały się oddzielnie w kościele. Religii uczyli świeccy nauczyciele - prawd wiary, przykazań, sakramentów i historii biblijnej, a codziennie nauka rozpoczynała się modlitwą. W procesie dydaktycznym duży nacisk kładziono na ćwiczenie pamięci poprzez naukę wierszy, piosenek, liczenie, tabliczkę mnożenia, a także na staranne pisanie - kaligrafię, umiejętność poprawnego pisania, ortografię, naukę czytania, ćwiczenia gimnastyczne. Teksty w podręcznikach były pisane gotykiem, uczniowie uczyli się pisać w gotyku i po łacinie. Podręczniki szkolne były dostępne tylko w czasie nauki, podręcznik przypadał na 3 - 5 uczniów, jedynie zamożniejsi rodzice kupowali je na własność dla swoich dzieci. Uczniowie byli wyposażeni w elementarz, zeszyt ćwiczeń do rachunków, historię biblijną, śpiewniczek, tabliczkę grafitową (łupkowa), zeszyty do kaligrafii, wypracowań, rachunków, brulion, rysik, ołówek, a na wyższych stopniach nauczania w pióro i kałamarz z atramentem. Ubożsi uczniowie otrzymywali te materiały ze szkoły lub gminy. W latach trzydziestych XX w. pojawiły się dwuosobowe ławki, globusy, mapy ścienne, przybory geometryczne, liczydła, obrazy do nauczania przyrody, historii. Każda klasa była wyposażona w tzw. przedmioty dyscyplinujące ucznia jakim były skórzane paski, pejcze, linijki i rózgi używane w ramach przysłowiowego pruskiego surowego wychowania. Organizowano wycieczki piesze i wyjazdy wakacyjne. Szkoła była liczna, pod koniec lat 30. XX w. liczyła ponad 1000 uczniów w 20 klasach nauczanych przez 16 nauczycieli.
W Katolickiej Szkole Powszechnej uczono m.in. z podręczników wybitnego oleśnianina Feliksa Rendschmidta. Ten wyśmienity pedagog, uczeń Pestalozziego, wyższy nauczyciel seminarium i rektor szkoły ćwiczeń Katolickiego Seminarium Nauczycielskiego we Wrocławiu, kontynuator idei Pestalozziego, prekursor nowatorskiego systemu edukacyjnego, wychowawca ponad 2000 nauczycieli, wnikliwy badacz natury, przyrodnik, entomolog, geolog, kolekcjoner minerałów, podróżnik, działacz społeczny i publicysta wydał wiele dwujęzycznych i polskich podręczników szkolnych. Przebywając w znanym instytucie pedagogicznym w Yverdom w Szwajcarii, poznał tam Tadeusza Kościuszkę, który odwiedził tę nowatorską placówkę pedagogiczną ze swoim przyjacielem Markiem Antonim Jullienem, wybitnym pedagogiem francuskim, twórcą pedagogiki porównawczej. Kościuszko był zachwycony metodami pedagogicznymi Pestalozziego. O wybitnym Polaku, naczelniku insurekcji kościuszkowskiej pisał wielokrotnie w swoich podręcznikach oleski pedagog Rendschmidt. W "Książce do czytania dla klasy średniej szkół katolickich miejskich i wiejskich" wydanej we Wrocławiu w 1853 r. umieścił czytanki o Kościuszce, które są prawdziwą apologetyką tego bohatera narodowego. Reprint tego podręcznika znajduje się w Oleskim Muzeum Regionalnym.
Znamienite jest to, że po II wojnie światowej ta właśnie szkoła otrzymała imię Tadeusza Kościuszki, który z naszym miastem związany był poprzez osobę Felixa Rendschmidta. Okazał się on jedynym oleśnianinem, który osobiście poznał przywódcę pierwszego zrywu narodowowyzwoleńczego w 1794 r.
Koniec niemieckiego systemu oświatowego na ziemi oleskiej nastąpił w pamiętnym dla jego mieszkańców styczniu 1945 r. po wkroczeniu Armii Czerwonej. Wiosną tego roku organizacją szkolnictwa w powiecie oleskim zajęły się władze polskie.

·